Fietsend door de linie

Sinds december werk ik als coördinator onderzoek bij de Zuiderwaterlinie. Met een fietstocht in vijf delen maak ik kennis met de linie en haar heemkundigen. Voor het vierde deel van mijn tocht verken ik de Stelling van Willemstad.

De Stelling van Willemstad is een uniek onderdeel van de Zuiderwaterlinie vanwege haar ‘moderne’ forten. Waar in sommige gebieden een kennersoog nodig is om een militaire versterking te herkennen in met bomen en struiken overgroeide heuvels, is de linie rond Willemstad onmiskenbaar aanwezig in bakstenen en betonnen fortencomplexen. 

Het verhaal van deze forten begint in de Franse tijd. De mislukte Engelse invasie van Walcheren in 1809 had de Fransen bewustgemaakt van de kwetsbaarheid van de kustlijn. Om het Hellegat af te grendelen, lieten ze een aantal forten bouwen die later uitgebreid en hergebruikt zijn tijdens het ambitieuze Nederlandse vestingbouwprogramma aan het eind van de negentiende eeuw.  

Op mijn fiets kom ik via de oude vestingsteden Zevenbergen, Klundert en Willemstad aan bij Fort Sabina en Fort Prins Frederik, die zusterlijk aan weerszijden van het Volkerak liggen. Fort Prins Frederik staat in Ooltgensplaat (Zuid-Holland) en wordt momenteel gerestaureerd. De Franse basis van het fort – de middeleeuws aandoende rechthoekige tour modèle – is inmiddels gereed. Ik word er rondgeleid door Plaatenaar Bas de Vos en Martijn Lambert van de gemeente Goerree-Overflakkee en het daagt me dat dit fort zowat de gehele Nederlandse krijgsgeschiedenis in zich draagt. Ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog lagen er al versterkingen op deze plek en na de aanleg van het stenen fort in de Napoleontische tijd, werd het fort rond 1870 uitgebreid. Zelfs tijdens de Eerste Wereldoorlog werden er nog elementen toegevoegd en was het op en rondom het fort een drukte van jewelste. Niet alle gemobiliseerde soldaten konden op het fort worden ondergebracht en zo werden er massaal soldaten ingekwartierd in Ooltgensplaat. In de Koude Oorlog vond de laatste uitbreiding plaats: er werd een observatiepost bijgebouwd. Na deze eeuwen van militair gebruik brak het ‘recreatieve tijdperk’ aan voor het fort. Het fort werd een camping, er werd op het fort getrouwd en gefeest en er werden avonturen beleefd. Zo herinnert Bas zich nog goed hoe hij als klein jongetje een keer in de duistere spelonken van de wateropslagkelders is geklommen.

Hoewel de forten van de stelling door water en nu ook provinciegrenzen gescheiden zijn, maakten ze al die tijd deel uit van hetzelfde verdedigingssysteem. Voor mijn fietstocht betekent hun ligging een herhaaldelijke oversteek van het Hellegat. Waar vroeger water en weidsheid was, ligt nu een druk verkeerskooppunt. Dit Hellegatsplein doet zijn naam eer aan en blijkt geen vriendelijk oord te zijn voor fietsers.

In Numansdorp, aan de andere kant van het Hollands Diep, ligt een andere bouwsteen van de stelling: Fort Buitensluis. Christian Quist van de gemeente Hoeksche Waard geeft me een exclusieve rondleiding over het fortterrein en wederom valt me op hoe vaak en inventief dit fort ‘gerecycled’ is. In zowel de Eerste als de Tweede Wereldoorlog zijn er nieuwe schuilplaatsen bijgebouwd, telkens aangepast aan het steeds verwoestender wordende geschut, en was het fort drukbezet. Direct na de Tweede Wereldoorlog heeft het fort dienstgedaan als interneringskamp voor onder andere NSB’ers en daarna als camping voor militairen en hun gezin.

Met Christian bezoek ik de net opgerichte Historische Club Numansdorp, die druk bezig is met de opgraving van een in de Tweede Wereldoorlog neergestorte Spitfire. De omgekomen piloot van het toestel was van Poolse komaf. Dit trekt mijn aandacht omdat ik ook in Zevenbergen al heb gehoord over de belangrijke rol van Poolse soldaten in de bevrijding van West-Brabant in 1944. De heemkundigen vertellen mij het onwaarschijnlijke en filmische verhaal over Poolse soldaten die na de Duitse inname van hun land via de Sovjet-Unie en Iran (deels te voet) Palestina bereikten en vanuit daar met de Britten in Afrika en Italië streden voor de bevrijding van Europa. Poolse troepen hielpen ook mee met de bevrijding van Nederland. Helaas draaide de bevrijding van Europa voor alle Polen uit op een deceptie toen hun land aan het eind van de oorlog door de geallieerden werd vervormd en verdeeld en binnen de invloedssfeer van de Sovjet-Unie kwam te liggen. Een tragisch verhaal dat voor deze Spitfirepiloot vroegtijdig eindigde in een Zuid-Hollandse polder.

Van deze fietstocht neem ik mee dat forten vaak een lange geschiedenis met zich meedragen en voor verschillende doelen zijn aangewend. Volgende week eindigt mijn tocht in het gebied van de West-Brabantse Waterlinie!