Erfgoed in Brabant
Nergens in Nederland zijn de sporen van eeuwenlange golven van krijgsgewoel op zo’n grote schaal zichtbaar als langs de Zuiderwaterlinie. De linie, die zich over meerdere provincies uitstrekt, is de langste aaneengeschakelde linie van forten, vestingsteden en inundatievlakken van Nederland. Met behulp van deze inundatievlakken werd de vijand op afstand gehouden door grote stukken land onder water te zetten. Op deze manier deed de Zuiderwaterlinie dienst als verdedigingsmiddel tijdens verschillende invasies in de loop van de geschiedenis. We dompelen je onder in de geschiedenis van de Zuiderwaterlinie: een imposant stukje erfgoed in Zuid-Nederland.
Verdedigen met water
Om te begrijpen hoe de Zuiderwaterlinie tot stand is gekomen, gaan we terug naar de zeventiende eeuw. In het jaar 1628 werd tussen Bergen op Zoom en Steenbergen een waterlinie aangelegd, om het gebied ten noorden van Bergen op Zoom te beschermen tegen de Spanjaarden. Deze linie staat vandaag de dag bekend als de West-Brabantse Waterlinie. Het was de eerste verdedigingslinie in Nederland die gebruikmaakte van systematische inundatie: het systematisch onder water zetten van inundatievlakken.
Later in de zeventiende eeuw stuiten we op een jaar dat later een zwarte bladzijde in de Nederlandse geschiedenis zou vormen: het Rampjaar van 1672. Dit keer was het de oude bondgenoot Frankrijk die met een enorm leger de Republiek binnenviel. Vooral in het zuiden van de republiek lieten de Franse legers een spoor van vernieling achter. Een grote nederlaag als deze mocht en zou niet nog een keer plaatsvinden: het was tijd voor drastische maatregelen.
Totstandkoming van dit historisch erfgoed
Die maatregelen kwamen er, onder leiding van vestingbouwer Menno van Coehoorn. Hij ontwierp in 1698 een militaire verdedigingslinie, bestaande uit een reeks verdedigingswerken. Zijn inspiratie haalde hij uit de systematiek van de West-Brabantse Waterlinie, die tegen die tijd al decennialang zijn werk deed. Met het uittekenen van de eerste lijnen voor de uitbreiding en modernisering van bestaande verdedigingswerken én de aaneenschakeling van de Brabantse vestingsteden, legde hij de basis voor een stukje historisch erfgoed dat we vandaag de dag nog steeds koesteren.
Het Brabantse deel van de linie noemen we nu de Zuiderwaterlinie. De volledige waterlinie, die van Zeeuws-Vlaanderen tot aan Nijmegen reikte, droeg oorspronkelijk de naam Zuiderfrontier. Hoewel deze frontier voor het grootste deel in het toenmalige Staats-Brabant lag, moest hij vooral de Republiek beschermen. De linie lag recht aan de zuidgrens van de Republiek, en kon zo als verdedigingsmechanisme worden ingezet tijdens een aanval vanuit het zuiden.
Hernieuwde interesse in monumentaal erfgoed
De Zuiderwaterlinie is vervolgens eeuwenlang als verdedigingslinie ingezet, veel langer dan alle andere waterlinies in Nederland. Aan het eind van de negentiende eeuw raakte de Zuiderwaterlinie, inmiddels een achterhaald concept, langzaam maar zeker in verval. Daarom werd in de Vestingwet van 1874 besloten om niet meer te investeren in het onderhoud van de linie. De aandacht werd verlegd naar de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Tien jaar later werd de Zuiderwaterlinie als verdedigingssysteem zelfs helemaal opgeheven door de regering.
Er ging een halve eeuw voorbij, tot de Zuiderwaterlinie opnieuw in beeld kwam. Niet als verdedigingslinie, maar vanwege de kansen die de linie biedt voor hedendaags toerisme, landschapsinrichting en watermanagement. Daarmee is de Zuiderwaterlinie een bijzonder duurzaam stukje historisch erfgoed.
Sinds de herontdekking van de linie zijn forten en andere monumenten in ere hersteld. Vandaag de dag is de Zuiderwaterlinie een gewaardeerd stukje erfgoed in Brabant. Het is een belangrijk stukje monumentaal erfgoed, dat de Brabander direct verbindt met haar geschiedenis. Verschillende monumenten in Brabant, zoals het Markiezenhof en de vestingwallen van Willemstad, hebben de tand des tijds doorstaan en zijn nu nog te bewonderen.
Landschappelijk erfgoed in de linie
In het Brabantse landschap vind je nog steeds sporen terug van de Zuiderwaterlinie. De meeste inundatievlakken zijn nog altijd open vlaktes, die in theorie nog steeds hun historische functie zouden kunnen vervullen. Vandaag de dag kun je er heerlijk wandelen, fietsen en genieten van de rust van de natuur.
Meer lezen over de geschiedenis van cultureel erfgoed De Zuiderwaterlinie? En over de oorlog met de Fransen? Neem een kijkje op de website van Brabants Erfgoed of bekijk de Collectie Zuiderwaterlinie.